Một quan chức cấp cao của Iran, Thứ trưởng Ngoại giao Kazem Gharibabadi, mới đây cảnh báo rằng các lời đe dọa từ châu Âu về việc tái áp đặt lệnh trừng phạt có thể thúc đẩy Tehran rút khỏi Hiệp ước Không Phổ biến Vũ khí Hạt nhân (NPT)—một thỏa thuận toàn cầu nhằm ngăn chặn sự lan rộng của vũ khí hạt nhân và hiện là một trong số ít cơ chế quốc tế giám sát chương trình hạt nhân của Iran. Cảnh báo này được đưa ra ngay trước cuộc họp quan trọng giữa Iran với ba nước châu Âu còn lại trong thỏa thuận hạt nhân năm 2015—Anh, Pháp và Đức—khi các quốc gia này cân nhắc kích hoạt cơ chế “snapback” để tái áp đặt lệnh trừng phạt nếu Iran không có tiến triển rõ rệt trong việc hạn chế chương trình hạt nhân của mình trước tháng Tám.
Thỏa thuận hạt nhân năm 2015, được biết đến với tên chính thức là Kế hoạch Hành động Toàn diện Chung (JCPOA), đã giúp Iran được nới lỏng các lệnh trừng phạt kinh tế để đổi lại việc quốc gia này chấp nhận cắt giảm và chịu giám sát nghiêm ngặt chương trình hạt nhân, nhằm bảo đảm mục đích thuần túy hòa bình. Tuy nhiên, Mỹ rút khỏi thỏa thuận vào năm 2018 dưới thời Tổng thống Donald Trump đã làm xói mòn hiệu lực của thỏa thuận và thổi bùng căng thẳng xoay quanh các hoạt động hạt nhân của Iran. Kể từ đó, Iran đã mở rộng quy mô làm giàu uranium và tiến gần hơn đến năng lực sản xuất vật liệu phân hạch cấp độ vũ khí, mặc dù nước này tiếp tục khẳng định không có ý định chế tạo vũ khí hạt nhân.
Bất chấp sức ép trong nước—đặc biệt sau các cuộc không kích của Israel và Mỹ vào các cơ sở hạt nhân và quân sự Iran vào tháng 6 năm 2025—Iran cho đến nay vẫn duy trì tư cách thành viên NPT, hiệp ước mà nước này đã ký kết từ năm 1970. Tuy nhiên, Gharibabadi nhấn mạnh rằng nếu châu Âu thực sự tái áp đặt lệnh trừng phạt thông qua cơ chế snapback, Iran có thể không còn lý do để tiếp tục kiềm chế, và điều này có thể dẫn tới việc rút khỏi NPT—một hành động chưa từng có kể từ khi Bắc Triều Tiên rút khỏi hiệp ước vào năm 2003.
Các chuyên gia lo ngại rằng nếu Iran rút lui, hậu quả sẽ rất nghiêm trọng: quá trình kiểm soát phổ biến vũ khí hạt nhân toàn cầu có thể bị phá vỡ, tạo ra tiền lệ cho các quốc gia khác làm điều tương tự, đặc biệt là trong khu vực Trung Đông. Việc Tehran rút khỏi NPT có thể kích thích các đối thủ trong khu vực, như Ả Rập Xê-út hoặc Ai Cập, đẩy nhanh chương trình hạt nhân của họ, làm gia tăng nguy cơ khu vực trở thành điểm nóng với nhiều quốc gia có vũ khí hạt nhân. Hơn nữa, nếu Iran rút khỏi NPT, toàn bộ cơ chế thanh sát quốc tế sẽ bị cắt đứt, khiến cộng đồng quốc tế mất đi khả năng nắm bắt chính xác mức độ phát triển hạt nhân của Iran—từ đó làm tăng nguy cơ tính toán sai lầm và leo thang xung đột.
Các cuộc không kích gần đây của Israel và Mỹ tuy khiến chương trình hạt nhân của Iran gián đoạn tạm thời, song cũng đồng thời khơi dậy làn sóng ủng hộ trong dư luận và giới lãnh đạo Iran đối với việc theo đuổi vũ khí hạt nhân nhằm củng cố năng lực răn đe. Một số quan chức Iran hiện đang đặt câu hỏi liệu việc tiếp tục tuân thủ NPT có còn mang lại giá trị bảo vệ nào không, nhất là khi hiệp ước không thể ngăn chặn hành động quân sự từ các đối thủ.
Trong khi đó, Iran vẫn khẳng định sẵn sàng nối lại đối thoại hạt nhân với Hoa Kỳ—quốc gia đầu tiên rời bỏ thỏa thuận JCPOA. Thứ trưởng Gharibabadi cho biết các cuộc đàm phán nên bắt đầu “càng sớm càng tốt”. Tuy nhiên, tối hậu thư từ phía châu Âu về hạn chót tháng Tám để chứng minh tiến bộ đang làm gia tăng nguy cơ Tehran sẽ chọn giải pháp rút khỏi NPT nếu các kênh ngoại giao không đạt được kết quả.
Tóm gọn tình hình hiện nay:
– Các nước châu Âu đang xem xét kích hoạt cơ chế snapback của JCPOA để tái áp đặt lệnh trừng phạt nếu Iran không có tiến triển hạt nhân trước tháng 8 năm 2025.
– Iran cảnh báo có thể rút khỏi NPT nếu bị trừng phạt, điều sẽ phá vỡ quy trình kiểm soát phổ biến hạt nhân toàn cầu.
– Một động thái như vậy có thể dẫn đến làn sóng chạy đua vũ khí hạt nhân trong khu vực Trung Đông và chấm dứt các cơ chế giám sát quốc tế hiện nay.
– Các cuộc tấn công gần đây từ Israel và Mỹ đang nuôi dưỡng tâm lý ủng hộ phát triển năng lực hạt nhân như một công cụ phòng vệ bên trong Iran.
– Tuy nhiên, Iran vẫn thể hiện thiện chí tái khởi động đàm phán với Mỹ để cứu vãn một thỏa thuận mới.
Tình hình hiện tại chính là bước ngoặt cho tương lai của chế độ không phổ biến vũ khí hạt nhân ở Trung Đông, đặt ra yêu cầu cấp thiết cho các nỗ lực ngoại giao thận trọng nhằm hạ nhiệt căng thẳng và bảo vệ những cơ chế giám sát quốc tế còn lại.