Nga vừa thông qua một luật mới cho phép phạt công dân lên đến 5.000 rúp (khoảng 63 USD) nếu cố tình tìm kiếm các nội dung trực tuyến bị xếp vào diện “cực đoan”. Luật này, được Hạ viện Duma Quốc gia phê chuẩn, đặc biệt tập trung vào hành vi tìm kiếm trên mạng — kể cả khi sử dụng VPN — nhằm ngăn chặn truy cập đến hơn 5.400 nội dung bị cấm, nằm trong danh sách do Bộ Tư pháp quản lý. Đây là một bước đi mở rộng kiểm duyệt internet ở Nga, khi chính quyền chuyển từ gây áp lực lên việc phát tán nội dung bị cấm sang xử phạt cả những hành vi tìm kiếm thông tin đó.
Khái niệm “cực đoan” ở Nga bị chỉ trích là quá rộng và mơ hồ, cho phép chính quyền xác định một cách tùy ý các chủ đề bị cấm. Danh sách “cực đoan” không chỉ bao gồm nhóm bạo lực mà còn nhắm tới các tổ chức đối lập chính trị, cộng đồng thiểu số và các nhóm như cộng đồng LGBT+. Chẳng hạn, một phong trào LGBT quốc tế đã bị gắn nhãn “cực đoan” vào năm 2023, tạo cơ sở pháp lý để trấn áp hoạt động của các thành viên phong trào này. Các chuyên gia cảnh báo đạo luật mới đang tấn công thẳng vào quyền tự do biểu đạt, quyền riêng tư số và quyền tiếp cận thông tin của người dân, đồng thời tạo ra môi trường sợ hãi và tự kiểm duyệt trực tuyến.
Ngoài việc xử phạt người dùng, luật mới còn cấm quảng cáo dịch vụ VPN tại Nga. Những ai quảng bá VPN có thể bị phạt từ 50.000 đến 500.000 rúp, trong khi các nhà cung cấp VPN cũng sẽ bị phạt nếu bị phát hiện hỗ trợ truy cập nội dung bị cấm. Đồng thời, cơ quan thực thi pháp luật sẽ có thêm quyền yêu cầu dữ liệu duyệt web của công dân từ các công cụ tìm kiếm, nhà mạng viễn thông và nhà điều hành di động — làm gia tăng mối lo ngại về sự giám sát và xâm phạm quyền riêng tư mạng.
Một số quan chức có khuynh hướng ủng hộ chính phủ cũng lên tiếng chỉ trích đạo luật. Phó Chủ tịch Hạ viện Nga Vladislav Davankov của đảng Những Người Mới cho rằng chưa từng có tiền lệ việc phạt công dân vì truy cập thông tin — thậm chí là vô tình. Cùng lúc đó, bà Yekaterina Mizulina, giám đốc Liên minh Internet An toàn do Kremlin hậu thuẫn, cũng lo ngại đạo luật mới có thể cản trở hoạt động của tổ chức bà, vốn dành khoảng 30% nguồn lực để giám sát các nội dung cực đoan.
Song song với việc gia tăng kiểm soát nội dung, Nga cũng đang chuẩn bị cấm WhatsApp — nền tảng nhắn tin phổ biến nhất tại nước này với khoảng 97 triệu người dùng. Giới chức Nga đã ám chỉ rằng WhatsApp, thuộc sở hữu của tập đoàn Meta (Mỹ), có thể sớm bị thêm vào danh sách phần mềm từ các quốc gia “không thân thiện” bị hạn chế sử dụng, trong bối cảnh xung đột với phương Tây leo thang. Động thái này là một phần trong nỗ lực rộng lớn hơn của Moscow nhằm giảm sự phụ thuộc vào công nghệ phương Tây và thay thế bằng công cụ do chính quyền phát triển và kiểm soát chặt chẽ.
Thay cho WhatsApp, chính phủ đang thúc đẩy ứng dụng nhắn tin nội địa mang tên MAX, do Tập đoàn VK (công ty nhà nước đang sở hữu cả VK Video – đối thủ của YouTube) phát triển. MAX được quảng bá là một nền tảng liên lạc an toàn dành cho các cơ quan nhà nước, nhưng đồng thời cho phép truy cập sâu vào dữ liệu người dùng như micro, camera, vị trí, danh bạ và tệp tin. Tổng thống Vladimir Putin đã yêu cầu toàn bộ cán bộ chính phủ chuyển sang sử dụng MAX trước ngày 1 tháng 9 năm 2025 — trùng với thời điểm luật kiểm duyệt mới bắt đầu có hiệu lực. MAX là minh chứng rõ ràng cho nỗ lực của Kremlin trong việc tăng cường kiểm soát không gian mạng và dữ liệu cá nhân của công dân.
Tổ hợp các quy định mới về internet và kế hoạch cấm WhatsApp cho thấy mức độ ngày càng nghiêm ngặt trong chính sách kiểm soát thông tin của Nga kể từ sau khi phát động chiến dịch quân sự tại Ukraine vào năm 2022. Chính quyền đã liên tục hạn chế truy cập vào các website và phương tiện truyền thông quốc tế, đồng thời gia tăng kiểm duyệt nhằm dập tắt tiếng nói bất đồng. Giờ đây, họ còn tiến thêm một bước nữa — trừng phạt cả hành vi tìm kiếm nội dung trái với lập trường chính thức trên không gian mạng. Đồng thời, các công cụ giúp người dùng vượt tường lửa như VPN cũng nằm trong tầm ngắm giám sát. Theo các nhà phân tích, đây là một trong những bước lùi nghiêm trọng nhất đối với quyền kỹ thuật số và tự do ngôn luận ở Nga trong nhiều năm qua.
Dư luận trong nước đã phản ứng, bất chấp nguy cơ bị trấn áp. Tại Moscow, nhiều người biểu tình đã xuống đường phản đối luật mới, trong đó có cả các phóng viên đang đưa tin bị cảnh sát bắt giữ. Những hành động này phản ánh quyết tâm ngày càng cao của chính quyền trong việc dập tắt mọi thách thức đối với quyền kiểm soát thông tin của họ.
Tóm lại, đạo luật mới của Nga không chỉ trừng phạt công dân vì hành vi tìm kiếm nội dung “cực đoan”, mà còn cấm quảng bá VPN, mở rộng năng lực giám sát của nhà nước, và hướng tới việc thay thế các nền tảng quốc tế như WhatsApp bằng ứng dụng do nhà nước phát triển. Những biện pháp này làm suy giảm nghiêm trọng quyền tự do số, tăng cường kiểm soát nhà nước đối với dữ liệu cá nhân, và phản ánh xu hướng đóng kín không gian thông tin tại Nga.