Vương quốc thực vật tại Sabah, Malaysia đang trải qua một cuộc khủng hoảng nghiêm trọng khi có ít nhất 600 loài cây gỗ và thực vật có hoa đang có nguy cơ tuyệt chủng. Theo ông Datuk Frederick Kugan, Giám đốc Sở Lâm nghiệp Sabah, những mối đe dọa chính đến từ nạn săn trộm, khai thác gỗ, mất môi trường sống và biến đổi khí hậu[1][3].
Các mối nguy bao gồm:
– Việc săn trộm các loài thực vật quý hiếm như lan rừng và cây nắp ấm (pitcher plants), do nhu cầu cao trong ngành cây cảnh, dẫn đến khai thác trái phép và buôn bán chợ đen.
– Khai thác gỗ các loài cây có giá trị kinh tế cao, đặc biệt là nhóm cây họ dầu (dipterocarp), là mục tiêu chính trong khai thác thương mại.
– Mở rộng diện tích trồng trọt, đặc biệt là các đồn điền quy mô lớn, làm mất đi sinh cảnh tự nhiên và thu hẹp phạm vi sống của các loài cây bản địa.
– Tác động ngày càng rõ rệt của biến đổi khí hậu, đặc biệt đe dọa đến các loài trên núi cao có quần thể nhỏ và phân bố hạn chế.
Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN) phân loại các loài thực vật này theo mức độ nguy hiểm: Nguy cấp cực kỳ (CR), Nguy cấp (EN) và Dễ tổn thương (VU). Đáng lo ngại, có ít nhất 10 loài CR tại Sabah được cho là có thể đã tuyệt chủng, bao gồm anisophyllea impressinervia, ixora labuanensis và quercus pseudoverticillata[1][3].
Cây nắp ấm – loài thực vật đặc biệt được người dân địa phương gọi là “cây ấm khỉ” – là biểu tượng độc đáo của Sabah. Bang này là nơi sinh sống của 25 trong tổng số khoảng 160 loài nắp ấm trên toàn cầu. Đặc biệt, loài lớn nhất thế giới, Nepenthes rajah, chỉ được tìm thấy tại núi Kinabalu và các vùng cao lân cận. Cây có khả năng bẫy côn trùng và kể cả động vật nhỏ như chuột. Tuy nhiên, chính các loài nắp ấm cũng đang bị đe dọa, với 7 loài được xếp vào danh sách đang nguy cấp bởi IUCN[3].
Không chỉ tác động đến từng loài riêng lẻ, toàn bộ hệ sinh thái rừng của Sabah đã bị ảnh hưởng nghiêm trọng, với hơn 70% diện tích từng bị khai thác gỗ. Trước tình hình này, nhiều chương trình bảo tồn và phục hồi đã được triển khai. Một ví dụ tiêu biểu là Dự án Bảo tồn Rừng mưa Kuamut, đang bảo vệ hơn 83.000 ha rừng nhiệt đới – nơi sinh sống của các loài động vật đặc hữu và quý hiếm như đười ươi Borneo và chim hồng tước mũ sừng. Dự án này là sự hợp tác giữa các cơ quan nhà nước, doanh nghiệp tư nhân và cộng đồng địa phương, chú trọng đến quản lý bền vững và lợi ích xã hội [4].
Ngoài ra, Sở Lâm nghiệp Sabah đã nhận được tài trợ quốc tế nhằm bảo tồn các loài cây nguy cấp. Các chiến lược chính bao gồm:
– Khảo sát thực địa và lập bản đồ phân bố các quần thể tự nhiên;
– Nhân giống bằng hạt giống và chiết cành để tạo các bộ sưu tập ngoại cảnh;
– Trồng bổ sung vào rừng nhằm củng cố và mở rộng quần thể hoang dã;
– Nâng cao năng lực chuyên môn và triển khai các chiến dịch nâng cao nhận thức cộng đồng;
– Phát triển các kế hoạch hành động cụ thể cho công tác bảo tồn từng loài[5].
Những nỗ lực này giúp Sabah trở thành một hình mẫu trong công tác bảo tồn thực vật toàn cầu, đồng thời khẳng định tầm quan trọng của việc bảo tồn di sản thiên nhiên đối với sức khỏe của hệ sinh thái và sinh kế cộng đồng.
Các tổ chức phi chính phủ (NGOs) cùng cơ quan chức năng cũng đã tăng cường các hoạt động bảo vệ rừng thông qua tuần tra, kiểm soát và thực thi pháp luật, cũng như lồng ghép các khái niệm phục hồi hệ sinh thái. Bên cạnh đó, quy hoạch sử dụng đất và không gian được điều chỉnh nhằm cân bằng giữa phát triển kinh tế và bảo tồn thiên nhiên[2][6].
Khủng hoảng thực vật tại Sabah là một phần của xu thế toàn cầu. Theo Danh mục Đỏ của IUCN, hàng nghìn loài thực vật – bao gồm cả các loài nấm thiết yếu cho sự phát triển của cây – đang đối mặt với nguy cơ tuyệt chủng do khai thác rừng, canh tác nông nghiệp và các hiện tượng cực đoan do biến đổi khí hậu. Điều này cho thấy sự cấp bách trong việc tăng cường chuyên môn, nghiên cứu và nâng cao nhận thức về đa dạng sinh học thực vật và các biện pháp bảo tồn cần thiết, để gìn giữ những tài sản thiên nhiên không thể thay thế của nhân loại[7].