Vào Chủ nhật, ngày 28 tháng 9 năm 2025, Taliban đã trả tự do cho Amir Amiri, một công dân Mỹ bị giam giữ tại Afghanistan, đánh dấu một diễn biến đáng chú ý trong mối quan hệ đang diễn ra đầy phức tạp giữa chính quyền Taliban và Hoa Kỳ. Động thái này diễn ra sau các cuộc đàm phán ngoại giao kín đáo kéo dài nhiều tháng giữa các đại diện của Mỹ và Qatar, và chỉ vài tuần sau khi Taliban tuyên bố đã đạt được thỏa thuận sơ bộ với các đặc phái viên Mỹ về khả năng trao đổi tù nhân để từng bước bình thường hóa quan hệ song phương. Đại diện Bộ Ngoại giao Taliban, ông Zia Ahmad Takal, xác nhận việc trả tự do và xác định người được thả là Amir Amiri, nhưng không đưa ra thêm bất kỳ thông tin nào về hoàn cảnh cụ thể, lý do giam giữ hay thời điểm bắt giữ.
Theo nguồn tin từ các quan chức quen thuộc với vụ việc, Amiri – năm nay 36 tuổi – đã bị giam giữ tại Afghanistan kể từ tháng 12 năm 2024. Tuy nhiên, cả phía Taliban lẫn giới chức Hoa Kỳ đều không công bố chi tiết liên quan đến lý do bị bắt hay các cáo buộc cụ thể – nếu có. Trường hợp của Amiri trước đây chưa từng được công khai, phản ánh tính nhạy cảm và mức độ bí mật thường thấy trong các vụ bắt giữ liên quan đến người nước ngoài kể từ khi Taliban lên nắm quyền vào năm 2021.
Qatar đã đóng vai trò then chốt trong việc giàn xếp cuộc trả tự do này, một lần nữa khẳng định vị trí là bên trung gian quan trọng giữa Taliban và các nước phương Tây khi quan hệ ngoại giao trực tiếp giữa Mỹ và Taliban vẫn chưa được thiết lập. Từ năm 2021, Qatar đã chính thức trở thành “quốc gia đại diện quyền lợi” của Mỹ tại Afghanistan – một phần trong quan hệ đối tác an ninh rộng lớn hơn với Washington. Trong suốt thời gian Amiri bị giam giữ, các nhà ngoại giao Qatar đã duy trì liên lạc thường xuyên với phía Hoa Kỳ, theo dõi sức khỏe tù nhân, và phối hợp chặt chẽ với Đặc phái viên Vụ Con tin của Mỹ, ông Adam Boehler – người trực tiếp đến Kabul giám sát vụ việc, thể hiện mức độ ưu tiên cao của chính quyền Mỹ với trường hợp này.
Việc Amiri được trả tự do là trường hợp thứ năm một công dân Mỹ được Taliban thả ra trong năm nay với sự hỗ trợ từ phía Qatar. Trước đó không lâu, Qatar cũng đã hỗ trợ đưa về nước một cặp vợ chồng người Anh, cho thấy vai trò ngày càng nổi bật của quốc gia vùng Vịnh này trong các hoạt động ngoại giao giải cứu tù nhân ở Afghanistan. Khác với các trao đổi tù nhân thông thường, giới chức Mỹ khẳng định rằng việc Amiri được thả không phải là kết quả của một thỏa thuận “đổi chác” hay nhượng bộ nào đối với Taliban, mà là thành quả của quá trình thương lượng kiên nhẫn và âm thầm dài lâu.
Giữa những lần cập nhật ít ỏi từ hai phía, một chi tiết đáng chú ý là việc Amiri từng sở hữu visa định cư SIV – một chương trình di trú đặc biệt dành cho các công dân Afghanistan hoặc Iraq từng làm việc hỗ trợ cho chính phủ hoặc quân đội Mỹ. Điều này cho thấy rất có thể Amiri từng là phiên dịch viên, trợ lý hoặc nhân viên hỗ trợ cho các lực lượng Hoa Kỳ tại Afghanistan. Dù vậy, hồ sơ cá nhân và quá khứ của ông liên quan đến vụ việc vẫn chưa được công bố rõ ràng.
Sau khi được thả, Amiri đã rời Afghanistan qua Qatar, nơi ông được kiểm tra y tế trước khi tiếp tục hành trình về Mỹ. Vụ việc của ông đã làm nổi bật thực trạng đáng lo ngại rằng những công dân nước ngoài – đặc biệt là người Mỹ – vẫn có nguy cơ cao bị bắt giữ dưới chính quyền Taliban. Ngoại trưởng Marco Rubio nhiều lần nhấn mạnh quyết tâm của chính quyền Tổng thống Donald Trump trong việc bảo vệ công dân Mỹ khỏi các vụ bắt giữ vô cớ trên toàn cầu. Một sắc lệnh hành pháp gần đây cũng được ban hành nhằm áp đặt các biện pháp trừng phạt đối với những thực thể hoặc quốc gia tham gia vào các hành vi giam cầm sai trái.
Trong bối cảnh nỗ lực ngoại giao vẫn đang tiếp tục, việc Taliban chủ động trả tự do cho Amiri cũng có thể được hiểu là một phần trong chiến lược rộng hơn nhằm hướng đến sự công nhận quốc tế và giảm bớt tình trạng cô lập kể từ sau cuộc rút quân hỗn loạn của Mỹ năm 2021. Qua những trường hợp như vậy, Taliban dường như đang thử nghiệm việc sử dụng các kênh đàm phán làm công cụ gây ảnh hưởng với cộng đồng quốc tế mà không cần nhượng bộ hoàn toàn.
Dù ghi nhận được kết quả tích cực từ các nỗ lực kín đáo này, nhiều vấn đề cơ bản vẫn chưa được làm rõ. Taliban chưa bao giờ công khai lý do Amir Amiri bị giam giữ, cũng như chưa từng cung cấp cơ sở pháp lý nào cho vụ việc. Chính quyền Mỹ – có lẽ vì lý do an ninh hoặc nhằm không làm ảnh hưởng đến các cuộc thương lượng đang diễn ra – cũng cho đến nay giữ im lặng về các chi tiết cụ thể.
Trường hợp của Amiri là ví dụ điển hình cho những khó khăn mà các chính phủ phương Tây đang đối diện khi làm việc với Taliban hôm nay – một chính quyền thiếu minh bạch pháp lý và vận hành bên ngoài hệ thống luật pháp quốc tế. Kể từ khi lực lượng này giành quyền kiểm soát đất nước, hàng trăm người từng hợp tác với phương Tây cũng như không ít công dân nước ngoài đã bị bắt giữ hoặc biến mất. Các gia đình nạn nhân, tổ chức nhân quyền và các nhóm vận động trong và ngoài nước đã nhiều lần lên tiếng kêu gọi chính phủ hành động mạnh mẽ hơn để đảm bảo an toàn và nhân quyền cho những người bị giam giữ tại Afghanistan.
Vụ trả tự do cho Amir Amiri là một thành quả đáng kể của ngành ngoại giao thầm lặng, nhưng đồng thời cũng là lời nhắc nhở rõ ràng về những nguy cơ vẫn còn hiện hữu đối với công dân và tổ chức quốc tế đang hoạt động tại quốc gia này – nơi mà mối quan hệ giữa chính quyền Taliban và cộng đồng quốc tế vẫn được định hình nhiều bởi sự hoài nghi, thiếu tin tưởng và những toan tính chính trị phức tạp.